Maymun iştahi
En cok satan kitaplar listesinde haftalarca birinci sirada yer alan
Freakonomics kitabinin yazari Steven Levitt, yaklaşik bir yil once New
York Times'da, Yale Universitesinde yapilan cok ilginc bir araştirma
hakkinda ses getiren bir yazi yazdi. Yazinin ve araştirmanin ilginc
olmasinin nedeni, bu araştirma para ve maymunlarla ilgili.

Keith Chen, Yale Universitesinde ekonomi bolumunde gorev yapan bir
profesor. Keith Chen'in araştirmasi, maymunlara, para kullanmayi
ogretmek ve bunun sayesinde topladigi bilgileri, bizlerin yani
insanlarin, para ile olan ilişkisini karsilaştirip, ceşitli sonuclar
cikarmak. Araştirma, Yale Universitesinin maymun laboratuarinda
başliyor. Bu laboratuarda 7 adet capuchin maymunlari, bir ana ve
bircok kucuk deney kafeslerinde, para kullanmayi ogreniyorlar. Para
olarak, gumuş renkli, somun kullaniliyor. Surec gayet basit. Ana
kafesten bir maymun alinip, deney kafesine koyuluyor. Bu maymuna para
adini verdikleri somun veriliyor. Maymun oncellikle bu somunu
kokluyor, agzina goturuyor. Bu aşamada bir tepsi icinde ceşitli
yiyecekler getiriliyor: elma, uzum ve jell-o. Amac, bu 7 maymunun her
birinin sevdigi yiyecek turunu bulmak ve bu yiyecegi elde etmek icin
parayi kullanmalarini saglamak. Deney kafesindeki maymun elmayi
seciyor. Araştirmacilar, maymuna elmayi vermeden once, elinden parayi
alip, maymuna yiyecegi veriyorlar. Bu surec haftalarca suruyor ve
maymunlar birkac hafta sonra, ellerindeki somunun yani paranin gucunu
anlamaya başliyorlar. Maymunlar paranin kullanimini; araştirmacilar,
en cok tercih edilen yiyecegi ogrendikten sonra, yeni bir surec
başliyor: fiyatlandirma. Bu yeni surecteki amac, maymunlarin, biz
insanlar gibi rasyonel kararlar verip vermedigini bulabilmek. Boylece
araştirmacilar, bircok maymunun tercihi olan jell-o'nun fiyatini iki
somun, elmanin fiyatini yarim somun ve uzumun fiyatini ise bir somun
yapiyorlar. Bulduklari sonuc ise gercekten ilginc. Maymunlar, deney
sirasinda, biz insanlar gibi para harcama konusunda cogu zaman
rasyonel davraniyorlar. Parasini, en cok yiyecek alabilecegi şekilde
harcamaya başliyorlar. Maymunlar, 1 somun verip, 2 dilim elma almayi,
fiyati 2 somun olan bir adet jell-o'ya tercih etmeye başliyor.

Buraya kadar her şey guzel! Gunlerden bir gun, yine ana kafesten,
deney kafesine alinan maymun, deney kafesindeki bir tepsi icinde
bulunan 12 somunu gorup, aniden cilgina donuyor. Paralarin bulundugu
tepsiyi kapip, ana kafese firlatiyor ve kendisini de ana kafese
atiyor. Ana kafesteki butun maymunlar bir anda gokten para yagdigini
gorup, yere duşen paralari kapişmaya başliyorlar. Levitt, bunu
yazisinda maymun tarihinde gerceklesen ilk "banka soygunu"(maymunun
tepsiyi calmasi) ve "hapishane kacişi" (maymunun deney kafesinden, ana
kafese kacişi) olarak tanimliyor.

Butun bu kaos icinde araştirmacilar, ana kafesteki maymunlardan parayi
geri almaya calişiyor. Olay biraz yatiştigi bir anda Keith Chen, hic
gormemeyi tercih ettigini soyledigi bir olaya şahit oluyor: Erkek
maymunlardan biri, dişi maymunlardan birine yaklaşip, ona elinde
bulunan somunlardan birini veriyor ve bunun karşiliginda dişi maymun,
erkek maymunun seks teklifini kabul ediyor! Işin ilginc yani bu iki
maymunun "işi" bittikten sonra, dişi maymun "kazandigi" parayi
araştirmaciya getirip, bununla uzum almaya calişiyor. Chen, bu olayi
maymun tarihindeki ilk "fuhuş" olarak tanimliyor.

Universitenin araştirma etik bolumu, maymunlar uzerinde yapilan para
araştirmasinin, maymunlarin yaşam koşulunu, degerlerini ve gundelik
yaşamlarini tamamen degiştirdigi ve zedeledigi gerekcesiyle,
araştirmayi iptal edip, maymunlara para verilmesini yasakliyor.